در امثال و حکم آذربایجان نکات نغز و گهر باری وجود دارد که متاسفانه عدم امکان نشر و پخش این آثار بدیع سبب شده که حتی بخش وسیعی از روشنفکران ایرانی نیز  چندان اطلاعی  از این منابع نداشته و در مواقعی، هنگام سخن راندن از گنجینه های فراموش شده مردم غیر فارس ، جاهلانه به موضع انکار می افتند. با توجه به پراکندگی گسترده جمعیت ترک آذربایجانی در ایران و یا ترک زبانانی از خانواده بزرگ زبان ترکی در سراسر کشور، معقول به نظر میرسد که با فراهم کردن مقدمات رسمیت بخشیدن به این زبان، شرایطی فراهم گردد تا اهل قلم، و هنرمندان این شاخه بزرگ از شهروندان ایرانی بتوانند آثار خلاقه خود را نشر کنند و جامعه چند فرهنگی را از انحصار غیرعادلانه تک زبانی خارج نمایند. با این تدبیر زبان و فرهنگ ملتی از سایه به روشنی درمی آید و از سوئی، به سخن مورخ نامدار ویل دورانت، تمدن بشری نیز از این" منیع فرهنگی و زبانی"  وقوف پیدا میکند. امثال و حکم آذربایجان به سبب ممنوعیت زبان کتبی از غنای بیشتری برخوردار است، چرا که به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و وقت آن رسیده که این گنجینه را ار درون سینه ها بیرون کشیده و آنها را به زیور چاپ آراست. برخی از این امثال طوری غنی و فراگیربوده و از واژه های بدیع و زیبائی ساخته شده که مشابه  آنها در زبان فارسی نیست. البته این سخن نه تنها در مورد امثال و حکم ، بلکه در مورد ضرب المثلهای آذربایجان نیز صادق است. به یک نمونه توجه کنید: ما میگوئیم" گئجه یئرینه ایشه ماغی بس دگیل، هله سحره  شیرین چایدا ایستیر" شب جا خیس کردنش کافی نبوده، صبح چائی شیرین هم میخواهد" که ترجمه آن چندان گیرا نمیتواند باشد و باید از مشابه همان در سایر زبانها نام برد. معمولا امثال و حکم در هر ملتی وجود دارد، و برخی از آنها در همه زبانها مشابه است که نشانگراشتراکات ملتها و مشابهتهای اجتماعی آنها در آن عرصه هاست. تنها غنای زبانی و ظرفیتهای آن است که کیفیت این امثال را تعیین  و انها را از یکدیگر متمایز میکند.در مثل معروف آذربایجانی، "اورتولو قاپیدان مین بیر بلا گئچر"، یعنی دری که بسته است، صاحبش را از هزار و یک بلا مصون میکند،  بسته بودن در، مفهوم تاریخی و ریشه دار در آذربایجان دارد- هزار و یک بلائی که در طول تاریخ از سوی مهاجمان داخلی و خارجی به این مرز و بوم شده، و نیز اندیشه مقاومت و محافظت، این مثل سائره را پدید آورده است. در این مثل واژه "در" نمادی است از خیل بیشمار ایستاد گیها و اشکال متفاوت جان سختیهای ملت آذربایجان. با این مثل گذشتگان ما توانسته اند پیام خود را زنده نگهدارند و با یک جمله زیبا و نغز، سینه به سینه نماد مقاومت ملتی را به اخلاف خود یادگار گذارند. امثال سیر کننده در زندگی روزانه یک ملت در واقع آئینه  زلالی است که بی هیچ واسطه ای  جوهر ذاتی آن مردم و خصلتهای ویژه آنها را در خود حمل میکند. بیشتر این امثال در زبان ترکی آذربایجانی بر آنند با تصویری از خود انسان و موجودیت تاریخی او بدهند، یعنی در این ژانر ادبی شما باخویشتن خویش در تماس قرار میگیرید، اینجا میدان عمل فراخ است و عین زندگی. وقتی گفته میشود" آی اینسان اولادی، اوزووی تانی" در اینجا خود مردم و افراد زنده هستند که با تو سخن میگویند،  در مورد خود شناسی و هویت یابی نیز سخنی دارم که در زیر میاید.   

داداش چوخ اوزاخ گئتمه، چوخ ساغا سولا ویرمیب، آوارا قالما. اوزووی دانلاما، نوولوب، شاعیر دئمییشکن" بو ویر سیندیر نه دیر" ، بیر یاواش اول ، گل دونیانی یئنیدن تانی، حیاتی، دیریلیکی بیر معنا ائت. بیر دون کئچمیشووه سیر ائت ، گور آتا بابالارون نئجه یاشارمیش. بیر زامانی دوشون، یلکن آتیله بیر گله جه که یول سال ، گور بو اینسان نه ذیروه لری آلیر .اینسانلیغی اینسان حاقلارین بیر دوشون، بیرجه دفعه گل اوزووی تانی. بیر چیخ چوله، چیخ طبیعته، بیر قیزیل گوللردن ایله، اونلارین عطرین آل، بیر داغ دوشونه قالخ، او گول چیچکلردن بیر ایلهام آل، بیر حیاتی دوشون، گور نئجه هارمونی بو طبیعتده وار. بیر گوزلرین آچ،  سیر ائت دونیانی. اوزونی تانی ین بیر موجود  اوزوندن واقت آرتیرماز باشقالارین تاپدیه. بیر دون اوز حیاتووا سیر ائت، اونون دونگه بوروخلارین تانی، بیر ده قارانلیق گوشه لرینه بیر ایشیق سپه له. شاعیریمیز نه گوزه ل بو معنانی سوز اینجیسیله بیزه دئیب:

"اینسان حقیقتین ایتیرن گوندن-باشی داشدان- داشا دگیر هر زامان،

سعادت جیرانی قاچیر اونوندن - سیلدیریم یوللاردا قالیر سرگردان "

 قوی سنی بو ایشیق ایشیقلاندیرسین، قوی سنی اوز دوغری ایچریندن قالخان مساج ویا خود ایلهام،  بیر اوز مهریبان کولکه سینده دینجه دسین.حیرت دونیاسندان بیراخیلماق لازیمدیر، بودا او زامان ممکون اولور کی اینسان اوز اوزون اوز آیناسیندا، اوز گوزگوسونه سیر ائده. سن بیر اوز گوزگووه سیر ائت، اوزووو زامانین آیناسیندا گور، بیر دور، دوشون، اندیشه میدانین گئنیشلندیر، سونرا بیر سیر ائت اوز وارلیغووا، اوز کیملیگیوه. آی اینسان بو مقامه گلیب چاتاندان سونرا، سن اوزون اوز سوزون، اوز دوشونجه ن، اوز ایدیالاریوی گور،او زامان بیر آز او آسیلی حالندان بوراخیلیرسان.

ده ده بابالاریمیز، ایگیت آنالاریمیز هر زامان حیاتین چتین گونلرینده بیزی دوزومه چاغیریب، بیرده، دونه –دونه تاپیشیریبلار کی حقی نن اولاخ. دوغروداندا" ناحق اولان عمرو باشا یئتیرمز". بو حیاتین دره –تپه لی یولوندا سن آی آذر اولادی بیر دون گئریه باخ، بیرده بو گونون طلباتین دوشون، گور ساباحین یولونا ساباح لازیم اولان ملزمه لرله اویغونلاشمیسان. بو بیر یول دیر، اونا حیات یولو دیورلر،

هر یول گئدن بو یولدا اول اوزی اوز یوکون داشیاجاق، دوغرودور، بیزیم داهی اینساتلاریمیز، گنجه لی نیظامی کیمی سوز اوستادلاریمیز دیور، "باشارسان هامینین یوکونو سن چک"،بوردا بیر اینجه نوکته وار.  اول  اوز یوکووی چکمه لی سن. بو یوک هر اینسانین اوزونون دوشونجه سینه باغلیدی. بو یوک، بو مسئولیت، بیر درین دوشونجه دن نشئت تاپیر، اینسان توپراقدان ئونجه، اوز اوزون، اوز میللتین، اوز جمعییتین تانیمالیدیر. او جمعییت کی اونون دیلین بیلیر، اونون کیملیگین رسمییته تانیر، اوندان بیر نورمال، طبیعی باغلانتی سی وار.

بیر داها فورمادا دئماخ اولارکی بیزده، میلیونلار ایراندا یاشیین آذربایجانلی بیر عائله دن، بیر آنادان آیریلمیشوخ. بوتون تورک دیللی اینسانلار اورال آلتای یا اورواسیاتیک عائله سیندن آیریلیب، حیاتین دوام ائدیب، و بو گونه قدر اوز وارلیگین دونیا عرصه سینده ثبوت ائدیبدی. بو تاریخ بویوندا یوزلر دیل محو اولوب، مینلر مدنیتلر آرادان گئدیب و او استحقاقلاری اولماین، او گوجلری اولماییب بو گونه قدر قالسین و اوزون زامانین تهلکه لریندن قورویوب ، محافظه ائتسین.

آدربایجانین تورک میللتی اوز تاریخی قودرتلرین، اوز علمی، کولتورل شعورلارین گوستریب، تاریخده یاشایب، اوزلرین بو اوزون  قرینه لردن کئچیردیب، و سسلرین، نظرلرین بیزیم زامانا دک ساخلیوبلر. بو گون آذربایجانین وارلیغی، هر آذربایجانلینین اوز کوکونه قایدماسیندا معنا تاپیر. اونا گوره ده ده قور قورد داستانلاریندا بولوت قره چورلو شعره چکرسن، بویله یازیز:

"آی اینسان اولادی، گل اوزووی تانی".

بوردا بیزه بیر درین فیکیر وئریلیر. هر تورک دیللی بیر اینسان آذربایجاندا و یا ایرانین هر بیر یئرینده یاشیور یاشاسین، او اوزونه قایدیب، او ایللر بویو آلیاناسیون دئمه لی مرض و خسته لیکدن آیلمالیدی. دونیادا ایللر بویودور آسیمیلاسیون و اینداکتریناسیون(indoctrination and assimilation)  سیاستلری آذربایجان میللتین اوزون اوزوندن اوزاخلاشدیریب، و اوزگه منافعین قوروماقا، او باشقا ارزشلره، پرنسیپلره دوغرو گئدیب. نه ایسه، بو گون تاپدالانمیش میللتلر، اوز دیل، اوز حضورلارین باشی اوجالیقلا اعلام ائدیلله. "آتا مثللریله دئسم، آی قارداش :حوکماوار اوزاخ، کردیسی یاخین" بو نئچه میلیونلی میللت، بیر توپلوم، بیر کوتله یا بیر توتالیته کیمی بو گون اوزون گوستریر. یرتیب داغیدماغینان دا اولماز بیر میللتین کوکون یئر اوستوندن چیخارداسان. بیر میللت سوزودور، او میللت کی تاریخلرده یاشیوب، شاعیرلری دونیا خریطه سینده ایز بوراخیب، شاعیرلری، سوز اوستادلاری قالیجی اثرلر یارادیب، عالیملری دونیا مدنییتینه بهره لر وئریب واثر بوراخیبلار. بو گون دونیا دگیشیب، گئریده قالان میللتلر آیلیب، اوز تاریخلرین اوز اللریله، اوز اراده لریله یازماق ایستیرله. بو بیر چوخ ساده بیر موضوعدور.

بو دور سوزون جوهری، غوغا ائتماخ اینسانی اوز دوشونجه سیندن، منطقیندن آیرار، اونو هیجانلار عالمینده غرق ائده ر. اوزون تاپیپ، اوزون تانییب، بیلن آدام، اول اوز یولون ایشیقلاندیرار، یولدا قالانلاردان ال توتار. آ قارداش، آ باجی، منیم عزیزیم، اوز یولون چاشان، اوز اوزوندن دالیا قالان، اوز یولونا نور جالامایان، اوزی چالیشیب تاپمایان، نه جوره یول گئدیب، آیری اینسانلارا دا یاردیم ائده بیلر.  بو گون دو.نیا بیر عمومی رنسانس استاتوسوندادیر. داها دوغروسو، سرحدلر،سینیرلر ، مرزلر اینترنت و انفورماتیک ملزمه لریله داها معناسین الدن وئریر. بو گون  بیر گلوبال عائله تشکیل تاپیر. آذربایجان بالالاریدا، خصوصا ایران آذریلری بو عائله یه قوشولورلار. بو عائله ده اینسانلار صلحه دوغرو یول گئدیر، آنا تورپاقی یا "پلانت ارس" قورومالیدیلار. یوخسا دونیا بویله ساواشلارلا، اراضی ایشغالچیلارلا داها باشا گئده بیلمز.. بو شرایطده، هر بیر اینسان اوز بورکون قاباقینا قویوب، بیر دوشونمه لیدیر.ائله" حکماوار اوزاخ   کردیسی یاخین" مثلینده بو وضعیتلره گوره، افاده ائدیبله. آی عزیز اوخوجوم، چوخ اوزاغا گئتمه، بیر دون، اوزووی بیر عادل آدام کیمی،  ایچری آینادا تماشا ائت. آذربایجان آتالار سوزلرینده دئمیشکن، "باشقالاریندا چوپو گورورسن، امما اوزونده ّدیه نه یی یوخ". بو مقامه چاتماخ بو گون اینسانی اوز وارلیغینا یاخینلادیر. اونو اوزی نن تانیش ائدیر.آذربایجانین خالق مثللرینده درین معنالار یاتیب. دئمک اولار کی بو مثللردن بویوک ادبیات ژانرلاری یارانیر.  همان "آی اینسان اولادی اوزووی تانی" سوزوندن، بئله دئمک اولارکی، همان اینسان " آزیب اوزلوگوندن ایتگین دوشندن-قورد کیمی اوزونون قانینی ایچیر". بو گون بو مثلین مصداقین بو گونکو دونیادا ایضاحلا گورمک اولور. بیر اینسان ایزین بو دونیادا توتوب گئدسن، بیرده بیر دونیادا کئچن ماجرالارا دریندن باخسان، بو مثلین عینیتین گوره بیلرسن. آذربایجان دیلینده یازیلاردان بیریده عمادالدین نسیمی نین اوچ جیلدده اثرلری نین ایچینده بو مثللرین رل اویناماسین گوره بیلرسیز. (آردی وار)