اصطلاح آذری در حال حاضر سه دلالت دارد؛

1.      زبانی که به زعم عده‎یی در آذربایجان رایج بوده و ترکی جای آن را گرفته است.

2.       قومی که به زبان فوق متکلم بوده‌اند و به زعم بعضی فقط زبانشان تغییر یافته و امروز پابرجا هستند.

3.       منسوب به آذربایجان یعنی آذربایجانی.

 در این مختصر استدلال خواهم کرد که هر سه معنی فوق مستحدث و بی‌سابقه و برای اغراض سیاسی ابداع و اختراع شدند. اطلاق اصطلاح آذری به زبان خاصی، تا زمان کسروی سابقه‎یی ندارد؛ در فرهنگ‌های فارسی و معاجم، آثار ادبی، تاریخی و جغرافیایی فارسی ادنی اشاره‎یی به زبان موسوم به آذری وجود ندارد. آنچه مستمسک کسروی و موافقین اوست، اشارات یاقوت حموی و سمعانی است[1]. لذا این دو را با دقت بیشتری مرور می‌کنیم. ولی قبل از آن اشاره شود که یعقوبی در تاریخش تعبیری دارد که مورد استناد برای آذری قرار گرفته است. وی ‌گوید: اهالی بلاد آذربایجان مخلوطی از عجم ‌آذریه وجاویدانیه‌اند. اینجا مشخصاً آذریه و جاودانیه نه اسم قوم که اشاره به عقیدهدارد. همانطور که جاودانیه اتباع جاویدان از همراهان بابک‎اند. آذریه هم احتمالاً به یکی از عقاید و مذاهب مشابه اطلاق می‌شده است. در واقع دلیلی هم بر دلالت آذری بر قومیت نیست. زیرا قبلاً "عجم" گفته شده است.

تصور می‌کنم که منشأ قول یاقوت مبنی بر اینکه مردم آذربایجان را زبان موسوم به آذری/آذریه است که کسی جز خودشان آن را نمی‌فهمد، مطلب سمعانی باشد. زیرا از فحوای آن مطلب نامفهوم بودن آذری برای ابوالعلاء معری که خود محتملاً آشنایی ولو سطحی با فارسی داشته، استنباط می‌شود. انتصاب به آذربایجان در متون متقدم عربی به صورت آذربیجی مشاهده می‌شود. این فرم انتساب سماعی است، اما در اسامی مشابه نظایری دارد. مثلاً الصوف الاذربیجی یعنی پشم آذربایجانی به واسطه لطافتش شهرتی داشته است. به هر حال، سمعانی در حکایتی که از ملاقات خطیب تبریزی، شاگردِ ابوالعلاء معری در معره با یکی ازاقوامش نقل می‌کند، گویا خطیب و فامیلش به زبانی تکلم می‌کنند که برای ابوالعلاء نامفهوم بوده و عباراتی از آن مکالمه را هم یادداشت می‌کند. سپس از نام آن زبان می‌پرسد. خطیب می‌گوید که آن را آذربیه می‌خوانند. منشاء نقل قول سمعانی چیست؟ نمی‌دانیم. چرا این نقل قول در منابع دیگر نیست؟ در هر صورت، همین قول، منبع یاقوت خواهد بود. احتمال آن که عبارت یعقوبی منبع سمعانی باشد، ضعیف است. به هر حال تصحیف و تحریف به حدی در کتاب قدما، بالاخص در اسامی خاص و نوادر وجود دارد که در بسیاری از اوقات رسیدن به اصل اسامی در فقدان منابع موازی یا به زبان‌های دیگر غیرممکن می‌شود(مثلاً به مقدمه دکتر محمد معین بر برهان قاطع یا تحلیل پیتر گلدن از اسامی خزری موجود در متون عربی و فارسی رجوع کنید.)

در هر صورت در فقدان شواهد بیشتر، این موارد را باید مشکوک تلقی کرد. بعد از یاقوت و دوران مغول، دورانی است که در آن آذربایجان در چهارراه حوادثقرار می‌گیرد و سیاحان، مورخان مصنفان بسیاری در این ناحیه حاضر می‌شوند و حوادث و وقایع را ثبت می‌کنند. اما هیچگاه اشاره‎یی به زبان آذری را شاهد نیستیم. حمدالله مستوفی که گاهی اطلاعات جزئی درباره برخی نقاط می‌دهد، از آذری‌ها یادی نمی‌کند. وی که از زبان گشتاسبی، ترکیب ترک و تالش در کلیبر و نظایر آن یاد می‌کند، چطور از زبان بزرگتری که باید آذری می‌بود، غافل مانده است؟ مورخین عصر مغول مانند خواجه رشید الدین  همدانی مثلاً در وقفنامهربع رشیدی و کتب تاریخی‎اش، صفوه‌الصفای ابن بزاز اردبیلی، رسائل متنوع و کثیره سفینه تبریز، آثار حاضرین در رصدخانه مراغه از اقصی نقاط عالم اسلام (زیر نظر خواجه نصیرالدین طوسی) تواریخ مربوط به سلاسل آق قویونلو و قراقویونلو مانند عالم‌آرای امینی روزبهان خنجی اصفهانی یا دیاربکریه ابوبکر تهرانی، تاریخ شیخ اویس (جریده) ابوبکر قطبی اهری، روضات الجنان و جنات الجنان حسین کربلایی، روضه اطهار حشری تبریزی درباره مزارات تبریز و حوالی، سیرت جلال‎الدین مینکبرنی(شهاب‎الدین نسوی و کتاب دیگر مؤلف یعنینفثه‎المصدور)، مطلع سعدین و مجمع بحرین(عبدالرزاق سمرقندی) و خلاصه هیچ متن دیگری، اشاره‎یی به قوم آذری یا لسان آذری مشاهده نمی‌شود. به این موارد باید آثار جغرافیایی مانند المسالک و الممالک اصطخری، حدودالعالممجهول المؤلف و آثار بسیار دیگری را افزود. محققینی که حوادث قرون متقدم اسلامی را ثبت کرده‌اند و کسروی تلخیصی آنها را در شهریاران گمنام آورده است و عموم مورخین آن دوران مانند طبری، ابن اثیر، ابن مسکویه، و.. یادی از اصطلاح آذری نکرده‌اند. بنابراین در فقدان شواهد قابل اعتماد به آنچه از یاقوت نقل می‌شود، باید با دیده تردید نگریست. آیا رشیدالدین فضل‌الله، حمدالله مستوفی، حشری تبریزی، ابن بزاز اردبیلی، حسین کربلایی و ده‌ها مؤلف محلی و یا حاضر در منطقه، اولی به ذکر این زبان و قوم نبوده‌اند؟

 دلیل دیگر بر ابداع این اسم توسط کسروی، اشارات خود اوست؛ کسروی درموارد متعددی اشاره می‌کنند که "ما آن را آذری می‌نامیم". مثلاً در بحث از دوبیتی‎های منسوب به شیخ صفی گوید: "در سلسله النسب ننوشته این دوبیتی‌ها در چه زبانیست. ولی ما چنان که گفتیم، بیگمان آن را در آذری می‌شناسیم(کذا! ترجمۀ تحت‎اللفظی از ترکی است) .زیرا در جایی که بودن آنها از شیخ صفی دانسته شد، بیگمانست که شیخ صفی آنها را جز بزبان خود نسروده.” مثال دیگر در خصوص شواهد شعری که از جُنگ تالش نقل کرده، جنگی که ناصر روایی از معتقدین به تئوری آذری یافته و برای کسروی ارسال کرده بود، با اذعان به اختلافات ما بین آنها و نمونه های که وی آذری نامیده بود، می‌گوید که ما مجموع آنها را آذری می‌خوانیم. آیا در آن جُنگ، اشاره‎یی به نام آذری می‌شود؟ البته که خیر.

***

اجازه دهید فرض را بر این بگذاریم که هیچ یک از تشکیکات در خصوص این سه اثر وارد نیست و اسم آذریه در هر سه آمده و در همه موارد دلالت بر زبان یا قوم آذری دارد. سوال این است که چرا فقط در منابع عربی این اسم وجود دارد و در منابع فارسی معاصر متونِ مزبور یا منابع متأخرتر نیست. بدیهی است که فارسی زبانان بیش از اعراب باید به تفاوت "آذری" و سایر زبان ها آذری و سایر زبان ها توجه می‌کردند. زیرا آذری باید واریانت/لهجه مبهم/نامفهوم/ دشوارفهمی از زبان آنان بوده باشد. و الّا برای اعراب، فارسی و "آذری" و نظایر آن علی السویه بوده است. باری در جواب سوال فوق به صورت حصر منطقی دو راه وجود دارد؛ یا این زبان محو و ناپدید شده است و یا آنکه تحت اسم دیگری به حیات خویش ادامه داده است. اگر شقِ اول را قبول کنیم، عمده دعاوی آذریسم مخدوش می‌شود و تقریباً هیچ یک از شواهد مذکور برای آذریسم و آذری قابلیتِ استناد و اعتبار نخواهند داشت. زیرا باید قبول کرد که ابیات و الفاظ مزبور متعلق به زبانی بعد از آذری و دوره  "پست‌آذری" است. بعید است که چنین احتمالی پذیرفته شود. شق دوم آن است که آذری تغییر اسم داده است. در آن صورت باید سوال کرد که اسم جدید و متأخر چه بوده است؟ آیا محتمل است که تغییر اسم، چنان سریع و رادیکال بوده که ردّی از اسم آذری در کتب و منابع برجای نمانده است؟ عدم ذکر اسم قوم/زبان مذکور در منابع معاصر و قبل از یاقوت چه توجیهی دارد؟ چرا ما زبان/قومی را به اسم منسوخ آن می‌خوانیم؟ گذشته از اینها چگونه ممکن است قومی/زبانی مستقر در گستره جغرافیایی نسبتاً وسیعی به یکباره و دفعتاً تغییر اسم دهد و همه اهالی و متکلمین متفق القول اسم جدید را پذیرا شده و اسم سابق شان را متروک سازند؟ بنابراین باید قبول کرد که آنچه در متون عربی مذکور آمده تصحیف و تحریف است. حدسم آن است که در کتاب سمعانی، تعبیر "آذربیجیه" وجود داشته و منظور منسوب به آذربایجان/آذربیجان بوده است. اما آذربیجیه نه لزوماً اسم زبان یا قوم، که اصطلاحی جغرافیایی بوده و منظور خطیب تبریز۹ی آن بود که این زبان در آذربایجان تکلم می‌شود. یاقوت محتملاً از نسخه محرّفی استفاده کرده یا آن که نسخۀ وی بعدها تحریف شده است.

***

اما اطلاق آذری به قوم خاصی، حتی در رساله کسروی(آذری یا زبان باستان آذربایجان) هم وجود ندارد. تصور می‎کنم که این تحول بسیار متأخرتر باشد. ممکن است نطفۀ این ایده، در دهه ۱۳۳۰ هجری شمسی منعقد شده باشد. زیرا که در مطالب نشریات و کتب ۱۳۲۰ هم این تعیبر را مشاهده نکرده‎ام. آذری به عنوان مترادف آذربایجانی باید متأخرتر از همه باشد و ناشی از استراتژی امتناع و اجتناب از اطلاق عنوان ترک به مردم آذربایجان. اگر مردم آذربایجان ترک نیستند و ترکی زبان‌اند(البته با اندکی تخفیف یعنی قبول ترکی بودن زبانشان) باید اسمی می‌داشتند. کشف کسروی این راه را هموار کرد.

***

 ممکن است گفته شود که مولفین مزبور و یا بعضی از آنها به جای اشاره به زبان آذری از زبان اردبیلی و تبریزی و نظایر آن و یا فهلویات یاد کرده‌اند. چه فرقی می‌کند که آذری گفته باشند یا این قبیل تعابیر را به کار برده باشند. برای این نکته جوابی تفصیلی لازم است. اما عجالتاً و استطراداً توجه دوستان را به یک نمونه و آن هم کلام حکیمانه کنفوسیوس جلب می‌کنم. کنفوسیوس به اهمیت نامگذاری واقف بوده و بسیار بر آن تاکید می‌کند؛ تعبیر محوری وی، چنگ مینگ(Chengming)‌به معنی تصحیح اسامی است. به زعم وی، اگر اسامی مابه ازاء واقعی نداشته باشند، زبان هم حاکی از حقایق نخواهد بود؛ رفاه و تربیت هم به سامان نخواهد بود؛ لذا تنبیه و مجازات در موضوع خود نخواهد بود؛ و مردم نخواهند دانست که با دست راه بروند یا با پا.. پس تصحیح اسامی قدم اول مرد عاقل است. خلاصه کلام- کلامی که خود محتاج شرح و بسط اساسی است-آن که وقتی اسمی غیردقیق است، اشکالات فکری و عملی بسیاریپدید می‌آورد که اغتشاش فکری بخشی از جامعه در قبال آذری مثالی از آن است.

[1]  ضرورتی برای ذکر مآخذ این نقل قول‌ها نیست. کافی در اینترنت  الفاظ فوق یا تعبیر آذری تایپ شود تا صدها وبلاگ و وب سایت و پرتال که آذریات را بدون ادنی تصرفی نقل و تکرار می‌کنند، ظاهر گردد.