اگر چه از انتشار كتاب "سیری در تاریخ زبان و لهجه های تركی "در سال 1365 حدود 23سال میگذرد اما هنوز

تقریظ آقای دكتر حمید نطقی بر كتاب "سیری در تاریخ زبان و لهجه های تركی " كه پاسخ سئوالات گوناگونی را در بر دارد خالی از فایده نیست .

كتابی كه اینك در دست شماست از جمله كتابهایی نیست كه به آسانی بتوان به تالیف آن كمر بربست و پس از مدتی كوشش و تحقیق و حك واصلاح و نوشتن و باز نوشتن از نتیجه راضی و شادمان بود . بیش از هر چیز باید آقای دكتر جواد هیئت را به سبب شجاعت ادبی و نهراسیدن از دشواریهایی كه عزم به تصنیف تاریخی بیطرف از سرگذشت زباتن تركی و لهجه های آن در پی داشت (و او بهتر از هر كسی به این دشواریها آشناست ) تبریك گفت . نخستین این دشواریها ناشی از تازگی نسبی دانش "توركولوژی" است كه در بسیاری از مسائل ، از جمله طبقه بندی، فحص و بحث درازی را اقتضا دارد. دوم نبودن منابع لازم در دسترس پژوهشگر. در شرایط عادی وجود میلیونها ترك زبان در كشور ما ، می بایست انگیزه ی كنجكاوی و تحقیق در این باره و در نتیجه فراوانی كتاب و منبع میبود، لكن در نتیجهٌ شرایط معلوم و ماٌلوف گذشته كتب اساسی توركولوژی فقط بر حسب تصادف و بندرت ، آن هم با رنج فراوان بدست می آید . در شرایط فوق الاشاره راه جستجوی بیطرفانه علمی نیز بسته بود و كتابها وجزوات و مقالاتی كه جسته و گریخته منتشر میشد اغلب در راستای تعصبات بود . چنانكه در گرماگرم تفاخرات و تفاضلات كه رسم آن روزگار بود كار به جایی میرسید كه حتی وجود زبانهای اورال- آلتایی بالمره انكار میشد و در این هیاهو احیاناً ذهن استادان نیز ذهول میگشت و تقریراتی از این دست از آنان نقل میشد:

"مادر تمام السنهٌ عالم غیر از زبان چینی و سریانی و عبری و عربی ، زبان آرین است . راجع به مركز اولی این زبان هركس برای خود چیزی به تخمین گفته است ،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 چیزی كه هست این است كه كلمهٌ آرین چنانكه اشاره شد با لفظ ایران خیلی مناسب است"1

جای تعجب نیست كه در آن شرایط نوعی خاص از "ریشه شناسی " نیزمیدان یافته بود و مجدانه به كشفهای تازه توفیق می یافت .

چنانكه مولفی بخشی از این مكاشفات را در دفتری گرد آورد و روشن كرد كه "چرده ك" تركی (به معنی "هسته")از "چرده " فارسی (به معنی "رنگ") "گوموش " (نقره) از همان "گاو میش "، "اؤزرلیك"(اسپند)در اصل "آذر ریگ"، "اوزه نگی" (ركاب) در اصل "آویزانك"، "تپیك "(لگد) همان "ته" و "پای" و "بیچین"(درو) همان صیغهٌ امر از مصدر "چیدن" فارسی است ، و قس علیهذا.2

عده دیگر كه وجود زبان تركی را انكار نمیكردند به نوعی به "نارسایی" و در حقیقت "حقارت" آن زبان معتقد شده بودند ، آنان ممنوعیت تدریس و تحصیل و چاپ و نشر كتاب و نمایش و هر گونه اثر هنری را در آن زبان نادیده میگرفتند و آنگاه بدلیل نبودن تدریس و تحصیل و كمی كتاب و شعر وداستان و نمایشنامه آن را فقیر می خواندند ! حال آنكه  ، عدم رشد و فقر یك زبان – اگر هم چنین چیزی در حقیقت وجود داشته باشد – باید سبب پرداختن بیشتر بدان بشود نه تحقیر و ترك آن . لكن در شرایط گذشته عده ای سخت دست در كار بودند كه تركی را به هر دستاویزی محكوم و مطرود سازند و در این راه به امید یافتن گواه و سند دفتر های قدیم را بهم زدند ، خواستند ثابت كنند كه زبان تركی اگر چه موجود است لكن نمی تواند مجاز باشدزیرا تنها بیست و یا بیست و پنج نسل پیش در میان تركان امروزی باب شده است و بنابراین ، این جماعت چند میلیونی باید بر گردند و به زبان اجداد پیشین خود سخن بگویند . غافل از آنكه مسلماً اجداد دور كمتر كسی در جهان به گونهٌ احفاد امروزی آنان سخن میگفته اند و اگر قرار باشد كه همه به زبان نیاكان خود صحبت كنند ، بسیاری از زبانهای امروز محكوم به فنا میگردد.

دریغا كه این گفتگو ها من باب تفنن و تفریح نبود ، اینها را بسیار جدی میگفتند و برای به كرسی نشاندن حرف شان به " برهان قاطع" حكومتهای وقت نیز متشبث میشدند . و هر گز به یاد نمی آوردند كه این "دلایل تاریخی" ولو هم كه صدی صد راست و بی شائبه باشد باز به واقعیت موجود ربطی ندارد ، هر قوم زبانی دارد كه امروز بدان تكلم میكند و عادلانه و خداپسندانه و عاقلانه آن است كه فرزندان آن قوم را در آن زبان دانش و بینش بیاموزیم ، با همان زبان بدانها خطاب كنیم و محترمشان داریم . اینگونه استدلالات كه با چاشنی تفسیر ها و تئوریها ی به ضاهر علمی و در حقیقت متعصبانه  هیاهوی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1)جلال الدین همائی ، تاریخ ادبیات ایران از قدیمترین عصر تاریخی تا عصر حاضر، تهران : انتشارات فروغی ، 1340 ، ج1 ، ص97

2)محمد رضا شعار ، بحثی در باره زبان آذربایجان ، تبریز ، كتابفروشی مهر 1346

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

فراوان برانگیخت هنوز از حافظه ها زدوده نشده است . در این قیل و قال البته انتظار پژوهشهای بیطرفانهٌ علمی و توقع وجود منابع توركولوژی بیجا بود . مولف دشواری كمبود منابع را با سعی وافر و حوصله و جستجو از دارندگان كتابخانه های خصوصی و سفارش و خرید از اینجا و آنجا تا حد امكان رفع كرده بدانگونه كه فهرست منابع او از غنایی نسبی برخوردار است . (ادامه دارد)